Elif Koparal
Tarım gezegenimizin derin tarihinde insan topluluklarının doğal etraf ile olan alakasının kavranabilmesinde temel Erenköy escort bayan bir olgu Bu kavrayışta en az tarım kadar kıymetli bir başka olgu ise kentleşme Çağdaş dünyada tarım ve kırsal hayat ile kentleşme her ne kadar aksi bağlamlar üzere görünse de Escort içerenköy aslında yerleşik hayat ve kentlerin ortaya çıkışını tetikleyen sürecin insanın tarım yapmaya başlaması olduğunu arkeolojik datalardan biliyoruz Bundan yaklaşık 10 bin yıl evvel avcı toplayıcılıkla geçinen doğal barınakları konut olarak Tuzla escort kullanan insanların bitkileri kültüre alıp hayvanları evcilleştirmesi ve böylece yerleşik bir hayata geçmesindeki temel etkenlerin ne olduğu hala en ilgi cazibeli araştırma alanlarını oluşturuyor Artık uygarlığın çizgisel bir gelişimden fazla çok daha karmaşık bir süreç olduğunu biliyoruz Yeni keşifler ve arkeolojik bulgular avcı toplayıcı kümelerin Göbeklitepe üzere anıtsal yapıları inşa edip kullanacak en değerlisi de buna muhtaçlık duyacak ölçüde örgütlenmiş ve karmaşık topluluklar olduklarına işaret etmekte Göçebe bir hayat biçimi süren kalıcı konutlar inşa etmeyen bu toplulukların toplumsal örgütlenme biçimleri kentleşme olarak tanım edilen süreçle toplumsal bağlar bakımından benzerlikler taşıyor olmalıydı Bu mümkünlük insanların yerleşik yaşama geçerek tarım yapmaya başladığı eşiği anlamak için geçmişe daha çıplak bir gözle bakmamız gerektiğini hatırlatıyor bizlere
Tarım ve kentleşmenin karmaşık bağlantısı yalnızca geçmişi anlamak için değil bugün ve gelecek için de kıymetli bir mevzu Arkeoloji bu karmaşık bağlantının dinamiklerini anlamaya çaba ederken kent kırsal ikiliğine dayalı telaffuzları de tekrar sorguluyor
TARIMA DAYALI EKONOMİ
Geleneksel anlayış geçmişte kentlerin merkezileşen otoriteler olarak büyüyüp giderek despotlaştığı kırsalın da merkezi besleyen bir pozisyonda sabitleştiği bir modeli benimsiyordu Günümüzde Irak hudutları içinde kalan Fırat havzasında MÖ 4 binde kurulan Uruk yerleşimleri hala birinci kentler olarak tanımlanıyor Hem toplumsal bağlar ve sembolizm üzere soyut hem de anıtsal yapı kamusal alan ve sistemli yerleşim üzere somut bileşenleri ile Uruk kültürüne ilişkin yerleşimler kent tarifinin tüm gereklerine sahiplerdi Bu kentlerin ortaya çıkışı kuşkusuz Fırat ın verimli taşkın ovalarında yapılan tarım ile yakından ilgiliydi Artı eserin merkezde yani idari bir kurum olan İnanna Tapınağı nda toplanması akabinde merkezden dağıtılmasına dayalı iktisat sınıflaşma ve merkezi idarenin güçlenmesindeki en kıymetli ögeydi 1934 te hafriyatta kesimler halinde bulunup birleştirilen ve bugün Berlin Müzesi nde sergilenen Warka Vazosu üzerinde yer alan betimlerde dört bant halinde bir harman mevsimi sonrası eserin Tanrıça İnanna nın tapınağına taşınması anlatılır Tarıma dayalı iktisat ve eserin deveranının merkezi yönetimde toplanması kuşkusuz devlet mefhumunun da ortaya çıkışı ile ilgilidir
Anıtları sistemli planlanmış konutları ve mezarlıkları kamu alanları kanalizasyon sistemleri ile kent ağır nüfusun barındığı ve belirli kurallara nazaran yaşanan yerler iken kentleri çevreleyen alan tarım topraklarının terasların korulukların çiftlik ya da mezra üzere küçük yerleşimlerin bulunduğu yabani ve ehlileşmemiş yerlerdi Bu şema geçmişteki pek çok uygarlık için geçerli lakin antik Yunan uygarlığının alameti farikası sayılan polis antik Yunan da kent devlet bu aykırılığı en net söz eden örnek Kuşkusuz bu durum büyük ölçüde antik müelliflerden bugünün araştırmacılarına polis hakkında büyük bir külliyatın yaratılmış olmasından kaynaklanıyor
HELLEN DÜNYASINDA TARIM VE KIRSAL HAYAT
Çoğumuz antik dünyanın Egeli ve Akdenizli sakinlerini her ne kadar beyaz sütunlu yapılarda yaşayan çokça şarap balık ve zeytinyağı üretip tüketen beşerler olarak hayal etsek de tahıl tarımı ve hayvancılık ekonomik döngünün belkemiğini oluşturuyordu 1970 lerde Kıta Yunanistan da başlayan öncü yüzey araştırmaları ile birlikte antik periyot toplumlarının kent merkezlerinde yaşayan şölenlerde sefa süren agorada siyaset tartışan büyük savaşlarda çaba eden mitolojik kahramanlardan ibaret olmadığı anlaşıldı Kuşkusuz yazılı kaynaklardan ve ikonografiden yola çıkarak Hellen dünyasında tarım ve kırsal hayata ait bilgi edinmek mümkün Başta Hesiodos un İşler ve Günler inden tutun Homeros un İlyada ve Odysseia sındaki pek çok kısımda kırsal hayatın izini sürebiliriz Bunun yanı sıra Solon ve Peisistratos un Arkaik periyotta Atina da gerçekleştirdikleri toprak ıslahatları tarımın ekonomik ve toplumsal refah açısından değerini vurgular nitelikte
Moses Finley 1981 de yayınladığı Antik Yunan da İktisat ve Toplum başlıklı kitabının en can alıcı kısımlarından birinde Antik Çağ ın Yunanlı ve Romalı toplumlarını çağdaş çağ öncesindeki tüm toplumlardan daha kentli kentleşmiş olarak tanımlar Bunun sebebi nüfusun büyük kısmının kent merkezlerinde yaşadığının kabul görmesidir Bugün artık Yunanistan İtalya ve Türkiye de yürütülen sistemli yüzey araştırmaları sayesinde antik dünyanın kırsal hayatı hakkında çok daha fazla bilgimiz var Yüzey araştırmaları son yıllarda kentler ve etrafındaki yerleşim sistemlerini anlamanın ötesine geçti 1970 lerden bu yana yeni araştırma ve tahlil prosedürleri ile zenginleşen Kırsal Arkeoloji farklı bir çalışma ve uzmanlık alanı olarak bize sıradan insanların gündelik hayatlarına ait canlı bir fotoğraf sunmakta Gelişen usuller sayesinde bugün antik çağlarda insanların tarım teraslarını ne vakit kullanmaya başladıklarını ne kadar aralıkla bu terasları onardıklarını ne yetiştirdiklerini hayvanlarını nerede nasıl tuttuklarından hayvansal eserleri nasıl koruma edip değerlendirdiklerini şarap ve zeytinyağının üretimini ve bunun üzere kırsal hayat iktisadına dair pek çok bilgiyi edinebiliyoruz
Kuşkusuz Neolitik periyot araştırmaları için bunlar başından beri en değerli bahisler Lakin bu araştırmalar kent ve kırsal alan ayrımının bariz ve toplumsal örgütlenme açısından tanımlayıcı olduğu sonraki süreçler için görece daha yeni bir çalışma alanı Anıtsal mimari kentli ömür ve muktedir sınıfın politik tarihinden gözümüzü ayırdığımızda geçmişte çok daha büyük bir çoğunluğun nasıl yaşadığını anlayabilmemiz mümkün Bir tapınak ya da kent iskân alanının kazılması kadar küçük bir çiftliğin ya da köyün kazılması da değerli zira geçmişin ömür döngüleri hakkında çok şey söyleme potansiyeline sahip Yakın geçmişe dek hafriyatlarda bezemesiz kaba günlük kullanım kapları diye kenara atılan seramik buluntular üzerinde yapılan tortu tahlilleri ziraî eserler ve üretim zincirleri hakkında bize bilgi vermekte Kentlerin etrafını çevreleyen tarım alanlarından alınan toprak örnekleri ile yapılan polen tahlilleri palinoloji çalışmaları ile geçmişteki paleocoğrafyaları anlayabiliyoruz Araştırmaların odağı kentler anıtlar ve kentli ömürden daha gündelik bir döngüye sıradan insanlara ve kırsal peyzaja çevrilmiş durumda Bu sayede tanıdığımızı ve bildiğimizi sandığımız bir dünya hakkında hala pek çok yeni şey öğrenmekteyiz
DOĞAL FELAKETLER VE KITLIKLAR GEÇMİŞ TOPLULUKLARI DA ETKİLEDİ
Yerleşik hayata geçiş ve kentleşme uygarlık olgusu ile koşut giden kavramlar İçinde yaşadığımız çağda insan merkezli bir varoluş hali eleştirilerek sonumuzu hazırlayan sürecin tarım ve yerleşik hayata geçiş olup olmadığı tartışılıyor Doğal etrafa ve başka çeşitlere verdiğimiz ziyanlar ve bu tahrip edici aksiyonları en aza indirgeyecek bir anlayışın yaygınlaştırılması günümüzün en kıymetli tartışma hususlarından Her zamankinden daha yakın görünen global kıtlığın yaklaşması ile bu tartışmalar hararetlense de böylesi bir yaklaşım ve niyetin izlerini en azından bir elli yıl öncesine dek sürmek mümkün Uzun vakittir hem çevrebilimciler hem de arkeologlar geçmişte sıkı sıkıya tutundukları birtakım inanışlarından vazgeçtiler Artık çevrebilimciler doğanın kendi istikrarı var telaffuzunu bir yana bırakırken arkeologlar da yavaş yavaş insanlığın derin geçmişinde toplumların doğayla barış içinde yaşadığına dair ütopik fikirlerden vazgeçiyorlar Arkeolojinin giderek çeşitlenen çok disiplinli yaklaşımları ve usulleri sayesinde iklim krizleri doğal felaketler ve kıtlıkların geçmiş toplulukları nasıl etkilediğini artık daha uygun biliyoruz Kuşkusuz beşerler ve öbür tüm canlılar gezegenimizin uzun ömrü boyunca bizim felaket olarak nitelediğimiz nizamı bozan tabiat olaylarını tekraren yaşadılar ve kimilerimiz yeryüzünden silindi Başka bir deyişle dünya var olduğundan bu yana daima bir debdebe halinde lakin insan daima kendi ömrünce bir hisse biçiyor hayata
Bugün dünya nüfusunun yüzde 55 i kentlerde yaşıyor bu oranın 2050 yılı ile birlikte yüzde 68 e yükselmesi öngörülmekte Sanayi İhtilali öncesi dünya ile karşılaştırıldığında bu büyük bir oran ve çok süratli bir ivme Kentleri çevreleyen kırsal alanlar ve yabani tabiat giderek kentler tarafından yutulmaya devam ediyor
Kent hayatı şartlar açısından bakıldığında hala keskin bir sınıflaşmaya dayalı Kentli sakinlerin azımsanamayacak bir kısmı toplumsal açıdan sağlıklı ve düzgün bir ömür sürme bahtına sahip değil Bu durum kırsal hayata dönüş akımının da en değerli tetikleyicisi kuşkusuz Daha düzgün bir ömür seçeneği olarak kırsal hayatı seçenler çoğunlukla tekrar kentte daha güzel şartlara sahip olanlardan oluşuyor Uzaktan bakıldığında köye dönüş ekolojik açıdan bir tahlil olarak görünse de ekseriyetle kırsalı soylulaştırmaktan öteye gitmeyen bir süreç Görünen o ki insanlığın geleceği yeniden kentleşerek inşa olma yolunda
TARIMIN GELECEĞİ İÇİN GEÇMİŞİNİN ANLAŞILMASI
Binlerce yıldır var olan lakin giderek artan bir süratle saçaklanarak büyüyen kentler tarafından yutulan ve tahrip edilen tarım topraklarını meraları ormanları makilik alanları korumak kolay değil Pek çok ülkede sürdürülebilirliği odak alan yeni kentleşme yaklaşımları akıllı büyüme yeşil kentleşme yahut yeni şehircilik üzere etiketler altında ekolojik planlar geliştiriyor Bunlardan biri de ziraî kentleşme ismi verilen sürdürülebilir ziraî üretimi kente entegre eden anlayış İnsanlığın geçmişinde değerli bir olgu olan kent kırsal ayrımını karşıt yüz eden kent ve kırsalı bütünleştiren bir anlayış Kent dokusu içinde yamalar halinde var olan kırsal ve ziraî alanların değerlendirilmesini öngören bu ekolojik yaklaşımın uygulanabilirliği hala soru işaretleri taşısa da potansiyeli yüksek tahlillerden biri
Bu durumda ömrün sürdürülebilmesi ve ekonomik istikrarın sağlanmasında hala anahtar olan tarımın geleceği ne olacak Tarımın geleceği için geçmişinin anlaşılması kadim tarım havzalarının belirlenmesi klasik ve doğal etrafla barışık usullerin tekrardan hafızamıza girmesi ehemmiyet taşıyor 1990 lardan bu yana süratle değişen dünya siyaseti ve neoliberalizmin hakimiyeti ile ekolojik istikrarlar süratle altüst olmuş durumda Tahminen de arkeoloji ve ekolojinin iş birliği bugün çok daha manalı ve fonksiyonel Antroposen in getirdiği yeni kavrayışlarla ikisi ortasındaki bağ giderek kuvvetlenmekte Daha yeterli bir gelecek için geçmişten öğreneceğimiz çok şey olduğu kanısı giderek yaygınlaşmakta Lakin yaşadığımız ülkede tarımın hem geçmişi hem de geleceği büyük tehlike altında Evvel geçmişinden başlayalım
TÜRKİYE DE KIRSAL ARKEOLOJİ YAPMAK
Dünyada arkeoloji son elli yıldır farklı prosedür ve araştırma metotlarını kullanarak çok daha niş alanlara yöneldi Böylece küçük modülleri bir ortaya getirerek insanlığın derin tarihi hakkında çok daha ayrıntılı ve renkli bir görüntü sunma uğraşına girdi Lakin bu değişim ve gelişimi Türkiye arkeolojisinde uygulamak bugünlerde pek mümkün görünmüyor Arkeolojinin siyaset ve bürokrasi ile olan malum bağı kaçınılmaz olarak pratiğini de şekillendiriyor
Evrensel nitelikteki arkeolojik yaklaşım ve uygulamalar kırsal peyzajı tarım pratiklerini üretim zincirlerini kırsal ekonomiyi gündelik hayat döngülerini anlamaya ve kavramaya yönelirken Türkiye arkeolojisinde bu alanlar hala hak ettiği takdiri kazanmış değil Meğer geçmişteki kırsal ömrü anlamak bize tabiatla daha barışık bir ömrün kapılarını açıyor Geçmişten süregelen üretim gelenekleri tarım uygulamalarındaki derin hafızanın tamamıyla unutulmadan korunması ve bilgimizin artması tahminen gezegenimizi kurtarmaya yetmez fakat daha güzel bir ömür geçirmemize ve daha güzel bir gelecek inşa etmemize yarayabilir Bu da fakat araştırmaların yapısal olarak gelişimi ile mümkün
TÜRKİYE NİN TARIM POLİTİKALARI
Bugün Türkiye arkeolojisinde en büyük bütçeler yeterli korunmuş antik kentlerin süratle restore edilmesi ve turizme açılmasına ayrılmakta Adeta bilime yapılan yatırımın süratle karşılığını almak üzerine konseyi bir anlayış var Yüzey araştırmaları ve kırsal arkeoloji çalışmalarının hakkını vererek yapılabilmesi ise mevcut şartlarda pek mümkün değil 2020 yılında alınan bir karar ile Ankara da bulunan İngiliz Arkeoloji Enstitüsü ve Koç Üniversitesi laboratuvarlarında yıllardır bulunan arkeobotani alanında eğitim için referans koleksiyon olarak kullanılan tohumlara kamu malı olduğu ve ata tohumu araştırmalarında kullanılacağı gerekçesiyle Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından el konuldu Bu sene projelere yollanan ve her tıp organik bulgunun tahlillerinin yapılmasına kısıtlama getiren karar yazısı da bu yeni yaklaşımın son halkası Bu topraklardaki tarımın geçmişinin çağdaş bilimsel anlayıştan fazla tekelci ve devletçi bir anlayışla araştırılması planlanıyor Bir yandan karbonlaşmış tohumlardan mucizevi biçimde teğe sekiz eser veren cet tohumu peşinde koşarken bir yandan da var olan tarım yerlerinin kullanılmaz hale getirildiğini izliyoruz
Son 20 30 yıldır izlenen tarım siyasetleri bu alandaki bilimsel çalışmalara ait alınan kararlar bugünkü hayat kalitemizi düşürürken bir yandan da bu topraklardaki tarımın geçmişini anlamamıza mani olmakta
Derin geçmişinden pek yakın vakte dek bir tarım ülkesi olan Türkiye de arkeolojik araştırmalar açısından tarım tahminen de bugüne dek vurgulanandan çok daha değerli Türkiye arkeolojisinde arkeobotani arkeozooloji çevresel arkeoloji üzere çok değerli çalışma alanlarında yetişen uzmanların sayısı şimdi bir elin parmaklarını geçmemekte Organik buluntuların tahlil için ilgili üniversitelere dahi gönderilemiyor olması milletlerarası iş birliklerinin kurulmasının önüne konulan bir mani olarak gelişmeye başlamış araştırma alanlarının ülkemizde meyyit doğmasına en büyük sebep TÜBİTAK ve öbür kurumların dayanakları ile ileri teknolojilerle donatılan laboratuvarlar uzman yetersizliğinden daha kullanılamadan atıl hale gelmiş durumda Tüm bu problemler bu topraklarda derin bir geçmişi ve gelişimi olan tarımın bilimsel olarak araştırılmasına pürüz teşkil etmekte Halbuki geçmişteki toplulukların tarımla bağlantısını gereğince anlayabileceğimiz çok disiplinli çok sesli bir bilimsel ortam uzun vadeli de olsa çevresel sıkıntılar açısından en yapan tahlil
PEKİ YA TARIMIN GELECEĞİ
Ülkemizde tarımın ve kırsalın arkeolojisine yönelik çalışmalar büyük bir sekteye uğramış durumda Tarım topraklarının ve zeytinliklerin imara açılması bu alanlarda maden işletilmesine turizm alanları inşa edilmesine taş ocakları açılmasına müsaade veriliyor olması antik kırsal peyzajın geri dönülemez biçimde tahribatına sebep olmakta Lakin bu siyasetler kuşkusuz yalnızca tarım ve kırsal peyzajın geçmişine dair bir kayıp değil tıpkı vakitte geleceği için de büyük bir risk
Son yirmi yılda tarım yerlerinin meraların ormanlık alanların ve zeytinliklerin imar madencilik taş ocaklarına açılması istikametinde durmaksızın yönetmelik değişiklikleri yapılıp kanun tasarıları hazırlanmakta Ülkenin dört bir yanında pak güç kisvesi altında gereğinden fazla kurulan Rüzgar Güç Santrali RES tesisleri ülke iktisadı için çok kıymetli olduğu savunulan taş ocakları ve madenler tekrar en büyük ekonomik girdilerden biri olduğu için tarım alanlarımızın sulak topraklarımızın zeytinliklerimizin katledilmesini neredeyse yasal bulmamızı bekleyen mega turizm projeleri ile bugüne dek değerli bir tarım ülkesi olan Türkiye besinini dışarıdan almaya mahkum edildi Çiftçinin ve hayvancının desteklenmemesi aksine eserini çöpe dökecek raddeye getirilmesi tarımla uğraşan ailelerde yeni jenerasyonun bunu sürdürmemesi ve hatta köyleri terk etmesi ile sonuçlanıyor Böylece tarım alanlarının fiziki ihlalinin yanı sıra jenerasyonlar uzunluğu elde edilen kırsal ömür hafızası ve düzgün tarıma dair bilgi de kaybolmak üzere Yalnızca takım biçmek değil hayvancılık da kıymetli ölçüde küçülmüş ve tekrar bu alandaki sağlıklı hayvancılık formülleri unutulmaya yüz tutmuş durumda
Sözgelimi yıllardır Toroslardan Ege ye bu toprakların en eski sakinlerinden olan keçilerin beslenmesi ormanları tahrip ettikleri münasebeti ile 2012 de yasaklanmıştı Sürü sahipleri ve çobanlar bir anda geçimlerini kaybetmiş ve hayvanlarını devletten gizlenerek kuş uçmaz kervan geçmez yerlerde mağaralarda saklamaya çalışmışlardı Meğer bu coğrafyada yaşayan herkes keçilerin doğal ekosistemin ayrılmaz kesimi olduklarını ve öne sürülen münasebetin tersine filizleri yiyerek orman yangınlarının azalmasına katkıda bulunduğunu biliyordu Bugün neredeyse her yerde peyzajın bir modülü haline gelen RES ler ölçüp tartmadan meskûn mahallerin yakınına köylere yapıldığından evvel arıları kuşları sonra da köy sakinlerini yerinden ediyor Adeta kaş yapayım derken göz çıkartır üzere pak güç vaadiyle pek çok yerde arıcılığın son bulmasına ve köylerin boşalmasına neden oluyorlar Ne tesadüftür ki pak güç vaadinde bulunan RES şirketlerinin birçok rantın yüksek olduğu bölgelerde hazine yerlerinde kuruluyor Taş ocaklarına gelince inşaat dalını doyurmak için adeta giderek büyüyen bir canavarı beslercesine dağlar oyulmaya devam ediliyor Taş ocaklarının yegâne ziyanı bitkisel dokuyu tahrip etmek değil Taş çıkartma süreci sonucunda ortaya çıkan yüksek ölçüdeki toz bu ocakların etrafındaki ağaçların kurumasına sebebiyet verdiği üzere tekrar tarımın yapıldığı pek çok köyde ömrün sürdürülmesine pürüz teşkil ediyor Mega turizm projeleri ise yüzlerce kilometrekarelik alanlarda oteller kulüpler ve golf alanları inşa ederek dış turizmden gelir sağlamayı planlarken kıyılarda sulak alanlarda binlerce yıllardır var olan ve gelişen ekosistemler yok olma tehlikesi ile yüz yüze
Sözün özü tarım insanlık tarihinde uygarlığın en kıymetli kesimi Arkeoloji aracılığıyla geçmişi daha güzel kavrayabilmemiz için antik kırsal peyzajın belgelenmesi anlaşılması ve korunması çok değerli Bu alanlar tıpkı vakitte günümüzün de kadim tarım havzaları O nedenle hem geçmişimizi hem de geleceğimizi kurtarmak ismine tarım alanlarını ormanları meraları makileri sulak alanları keçileri domuzları kuşları ve tüm doğayı savunmamız ve müdafaamız boynumuzun borcu
Mimar Sinan Hoş Sanatlar Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü