Antibiyotik direnci: Modern tıbbın iklim krizi

Son vakitlerde dünya basınında antibiyotiklere dirençli bakterilerin neden olduğu enfeksiyonların giderek arttığı ve global boyutta tehlike oluşturduğuna ait haberler çok sık yer almaya başladı Sizin bu mevzudaki görüşleriniz nelerdir

Günümüzde kullanılan antibiyotiklere dirençli bakterilerin neden olduğu enfeksiyonlar global çapta giderek artan bir tehdit haline geldi Şöyle ki saygın bir tıp mecmuası olan Lancet te Ocak 2022 de yayınlanan bir makalede kelam konusu direnç kazanmış üstün mikropların 2019 yılında tüm dünyada toplam 4 95 milyon insanın vefatına neden olduğu bildirildi Bunun 1 27 milyonu dirençli bakterilerin direkt neden olduğu enfeksiyonlara bağlı olarak hayatını kaybedenlere ilişkin Bu sonuçlara bakılırsa gün geçmiyor ki antibiyotiklere dirençli bakteri enfeksiyonlarından binlerce kişi ölmesin

Enfeksiyon hastalıklarının aktif bir halde tedavisini sağlayarak milyonlarca hayatı kurtaran antibiyotiklerin keşfi tıpta bir çığır açmıştı Fakat antibiyotiklerin yaygın ve yüzeysel kullanımı vakit içerisinde hastalık etkeni bakterilerin bu ilaçlara karşı direnç kazanmalarına neden oldu

Antibiyotik direncinin nedenleri nelerdir

Direnç gelişimi bir evrim olayıdır Bakterilerde antibiyotiklere karşı gelişen direncin evrimine istikamet veren en kıymetli etkenlerden biri bu ilaçların itinasız kullanımıdır Yapılan çalışmalar antibiyotik kullanımı ile dirençli bakteri suşlarının ortaya çıkması ortasında direkt bir bağlantı olduğunu gösterdi Bakterilerde direnç mutasyon yoluyla zaten oluşabilir yahut direnç gelişimine neden olan genler akraba tipler ortasında birbirlerine aktarılabilir Öte yandan antibiyotik uygulamaları sonucu ilaca hassas bakteriler ortadan kalkar lakin dirençli olanlar bölünerek çoğalmaya devam eder Böylelikle antibiyotik aracılığı ile bir seleksiyon gerçekleşmiş olur Bu bir doğal seleksiyon değil bilakis insan eliyle gerçekleştirilmiş olan bir seçilim baskısıdır tam da antroposen e Sanayi İhtilali sonrası insan marifetiyle şekillenmiş bir yeryüzü çağı yakışan bir biçimde Bugün antibiyotikler çok kullanıma ait ihtarlara karşın tüm dünyada itinasız reçete ediliyor Örneğin üst teneffüs yolu enfeksiyonlarının yaklaşık yüzde sekseninin virüs kaynaklı olduğu bilinmektedir Yalnızca bakteriyel enfeksiyonlarda tesirli olduğu bilinmesine karşın antibiyotikler virüslerin neden olduğu bu enfeksiyonlarda da kullanılıyor Bu ve gibisi yanlış uygulamalar da direnç gelişimine katkı sağlıyor

Bir de ziraî emelli antibiyotik kullanımı var Zararlıları yok etmek için çeşitli antibiyotikler ve kimyasallar kullanılıyor Bu uygulamalar da antibiyotik direncinin gelişmesine neden oluyor mu

Tarımsal maksatlı kullanım bu sorunun kıymetli bir kesimi Tüm dünyada besin ve tarım sistemi devasa ölçülerde yiyecek üretiyor Lakin bunun büyük bir maliyeti vardır Şöyle ki büyük ölçeklerde besin üretimi tarım alanlarında muazzam ölçülerde gübre ile birlikte istenmeyen böcekleri bitkileri ve çeşitli mikroorganizmaları yok etmek için çeşitli insektisid herbisid ve antibiyotikler üzere kimyasalların kullanımını gerektirir Çiftlik hayvanlarında kullanılan antibiyotikler yalnızca hastalıkları tedavi maksadıyla değil tıpkı vakitte büyümeyi hızlandırma ve arttırma gayeli kullanılır Bu yolla gerek etrafa yayılan gerekse bu hayvanların etlerinde bulunan antibiyotik kalıntıları bakterilerde direnç gelişimine neden olabilir

Çiftlik hayvanlarında kullanılan antibiyotikler beşerler tarafından bu hayvanların etlerinin yenmesiyle alınır Yapılan araştırmalarda hem çiftlik hayvanlarının hem de çiftçilerin bağırsak florasında birçok antibiyotiğe karşı direnç geliştirmiş çeşitli bakteriler tespit edilmiştir Hasebiyle bu bakteriler de insanlarda kıymetli meselelere yol açabilecek enfeksiyonlara neden olabilir

Bu noktada çevresel bir tehdit mi kelam konusu?

Evet anlatmak istediğim tam da budur Bu ilaçların ziraî kullanımı da çevresel mikrobiyomu tesirler Çiftlik hayvanlarına verilen birçok antibiyotiğin tamamına yakını idrar ve dışkıyla atılır akabinde gübre yeraltı suları ve yüzeysel akış yoluyla tüm etrafa dağılır Günümüzde hala insanlarda kimi enfeksiyonların tedavisinde kullanılan tetrasiklin ve streptomisin üzere kimi antibiyotikler pestisid olarak meyve ağaçlarına püskürtülmektedir Bu uygulama ortamdaki kimi mikroorganizmaların çoğalmasını engellerken kimilerinin da dirençli hale gelip çoğalmasına neden olur

Amerikan Etraf muhafaza Ajansı Ocak 2021 de insanlarda tüberküloz pandemisine karşı kullanılan bir antibiyotik olan streptomisin’in 5 milyon dönüm kadar alanı kaplayan narenciye bahçesinde kullanımını onayladığını bildirdi Bu habere nazaran ABD tıbbi açıdan değerli bir antibiyotiğin bitki tarımında şimdiye kadarki en geniş kullanımına müsaade vermiş durumda

Bundan diğer hijyenik yahut paklık gayesiyle satılan antibakteriyel eserler de hem çocuklar hem de yetişkinlerde çevresel mikrobiyal etkenlere karşı bağışıklık gelişimini sınırlayarak bu probleme katkıda bulunabilir ki bu durum bağışıklığı zayıflamış bireylerde olağanda hastalık yapmayan fırsatçı mikropları mevte neden olabilecek kadar tehlikeli hale getirebilir

POSTANTİBİYOTİK DEVRİN İÇİNDEYİZ

Antibiyotik direncinin sonuçları nelerdir İlaçların yetersiz kaldığı mikrobiyal enfeksiyon hastalıkları karşısında daha savunmasız mı kalabiliriz

Günümüzde antibiyotik direnci global bir gerçektir ve artan direnç karşısında tesirli olabilecek yeni antibiyotiklerin yokluğu bakteriyel enfeksiyon hastalıkları karşısında ilaçların yetersiz kaldığı tehlikeli bir postantibiyotik periyodun tam da içinde olduğumuzu göstermektedir Bu durum çağdaş tıbbın iklim krizi olarak değerlendirilmelidir şahsen insan kaynaklı 2050 yılında 10 milyon insanın antibiyotiklere dirençli bakteriler nedeniyle tedavi edilemeyen enfeksiyonlardan öleceği iddia ediliyor Bu sayı Covid 19 pandemisine bağlı üç yılda kaydedilen toplam ölümlerin çok üzerindedir

Her ne kadar antibiyotik öncesi çağda bile doğal ömür alanlarındaki bakterilerin insan faaliyetlerinden bağımsız olarak direnç genleri barındırdığı biliniyor olsa da antropojenik aktivitenin etraftaki antibiyotik direnci kazanmış bakteri çeşitlerinin ölçüsünü arttırdığı inkar edilemez bir gerçektir Bununla bir arada antimikrobiyal direnç sıkıntısının nedenlerini bu ilaçların yalnızca klinik kullanımındaki yanlışlıklarda aramak sorunun tahliline katkı sağlamaz Doğal topluluklardaki antibiyotik direncinin evrimsel dinamikleri araştırılmalıdır Bunun anlaşılması sorunun insan sıhhati ve besin üretimi açısından yanlışsız bir biçimde değerlendirilebilmesi için değerlidir Bu nedenle bakteriler ortasında direnç özelliği kazanmış genlerin ve ilaçların insan hayvan ve etraf ortasında hareket ettiği göz önüne alınarak sorunun eko evrimsel bir bakış açısıyla ele alınması gerekir

ANTİBİYOTİK ÜRETEN MİKROPLARIN VARLIĞI BİNLERCE YIL EVVEL FARK EDİLMİŞTİ

Antibiyotiklerin tarihi gelişimine baktığımızda birinci ne vakit ortaya çıktığı görülüyor

‘Antibiyotik’ terimi vereme karşı tesirli birinci antibiyotik olan streptomisini bulan ve 1952 yılında Nobel mükafatı alan Selman Waksman tarafından bir mikrop tarafından üretilen ve öbür mikropların çoğalması üzerinde engelleyici özelliklere sahip rastgele bir küçük molekül olarak tanımlanmıştı Aslında Çin Sırbistan ve Mısır da antibiyotik üreten mikropların varlığı binlerce yıl öncesinden fark edilmişti zira açık yaraların tedavisinde bu mikroorganizmaların kullanıldığı kayıtlarda bulunmaktadır Bu gayeyle yaraların üzerine küflü ekmek sarılırdı Eber in MÖ 1500 yılına ilişkin bir papirüsü bu hususta bilinen en eski dokümandır

ALEXANDER FLEMING PENİSİLİNİ KEŞFETTİ

Dönemsel olarak incelediğimizde çağdaş antibiyotik çağı ne vakit başlıyor

Aslında çağdaş antibiyotik çağı 1928 yılında Alexander Fleming’in penisilini keşfetmesiyle başladı Bu büsbütün rastlantısal bir keşifti Fleming tatile çıkarken laboratuvarında bakteri üretmek için kullandığı petri kaplarını yıkamayı unutmuştu Dönüşte bir tatil devri boyunca laboratuvarında kirli kalan petri kaplarını yıkamak için eline aldığında içlerinde yer yer oluşan küfün etrafında Stafilokok bakterilerinin üreyip çoğalamadığını fark etmişti Daha sonra penisilin diye anılacak olan bu antibiyotik Penisilium notatum denen küf mantarının bir eseriydi ve bakteriler üzerinde öldürücü bir tesire sahipti Bu buluş daha sonra penisilinin klinik değerini gösteren Howard Florey ve Ernst Chain ile birlikte Fleming e 1945 yılında Nobel mükafatı kazandırdı

Yirminci yüzyıldaki birçok bilimsel buluş üzere penisilinin de savaşta kullanılmak üzere geliştirilmesi düşünüldü Periyodun Amerika Birleşik Devletleri hükümet yetkilileri yaralı askerleri kurtarabilecek bir ilacın savaşı kazanmaya yardımcı olabileceğine ikna oldu Bunun üzerine çeşitli ilaç şirketlerine penisilinin seri üretimine dönük teknikler geliştirmeleri için mali takviyede bulunuldu Bu çok yerinde bir karardı Şöyle ki 1942’nin sonlarına gerçek penisilinin savaş alanında kullanılmaya başlanmasıyla İkinci Dünya Savaşı’nda cephede yaralanan Amerikan askerlerinin enfeksiyonlara bağlı ampütasyon ve vefat oranlarında çok büyük bir azalma olmuştu

Penisilin genel kullanıma sunulması ne vakit oldu

İkinci Dünya Savaşı ndan sonraya denk gelir Penisilin tesirlerinin anlaşılması bakımından savaş alanı ilaç sanayisi için büyük bir laboratuvar olmuştu Amerikan askerleri bir manada denek olarak kullanılmıştı Buradan elde edilen sonuçlar son derece tatmin ediciydi İnsan sıhhatinde yeni bir çağın başlangıcı olarak penisilinin keşfi ve akabinde geliştirilen öteki antibiyotikler çağdaş tıpta ihtilal niteliğinde bir dönüşüm sağladı ve bu sayede tüm dünyada yüz milyonlarca hayat kurtarıldı Günümüzde kullanılan birçok antibiyotik kümesi ilaç 1940 1960 yılları ortasında geliştirilmişti ve bu periyoda antibiyotik altın çağı deniyordu Artık bulaşıcı hastalıkların yakında denetim edilebilir bir halk sıhhati sorunu olduğu düşünülüyordu İnsanlığın bahtı üzerindeki tesirleri göz önüne alındığında ‘tıbbi bir mucize’ olarak kabul edildi Dahası antibiyotiklerin terapötik tedavi amaçlı olmayan uygulamaları da başlamıştı örneğin İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra işlenmiş besinlerin raf ömrünü uzatmak ve besicilikte çiftlik hayvanlarının büyümesini hızlandırmak üzere

Antibiyotikler öylesine inanç yaratmıştı ki 1970 yılına gelindiğinde ABD deki kimi sıhhat otoriteleri enfeksiyon hastalıklarının defteri kapandı Bundan sonra ulusal kaynakları kanser ve kalp hastalığı üzere kronik sıkıntılara kaydırmanın vakti gelmiştir diye açıklamalar yapıyordu Lakin biyolojik olayları değerlendirirken gözden kaçırılmaması gereken bir şey vardı Doğa her vakit son kelamı söyler

Bu kelamla ne demek istediniz

İnsanın yıkıcı faaliyetleri karşısında tabiatın intikamını kastediyorum İnsanlık penisilinlerin keşfiyle tabiat karşısında bir zafer daha kazandığını sanıyordu Lakin ortada bir sorun baş göstermişti daha evvel tesirli bir formda tedavi edilebilen kimi bakteriyel enfeksiyonlar artık birebir antibiyotikler kullanıldığı halde tedavi edilemiyordu zira bakterilerde direnç gelişmişti

Aslında penisilinin bulunuşundan yalnızca birkaç yıl sonra 1945 yılında Alexander Fleming halk daha çok ilaç talep edecek ve işte o vakit bir ilaç suistimali gerekli olmadığı halde ilaç kullanma yahut kullandırma durumu ya da non terapötik kullanım çağı başlayacak diyerek bir ihtarda bulunmuş böylelikle yüzeysel ve çok antibiyotik kullanımına ait birinci alarmı vermişti Sahiden 1950’li yıllara gelindiğinde antibiyotik direnci dünya çapında bir sorun haline gelmişti Daha sonra geliştirilen antibiyotikler de birtakım enfeksiyonlar üzerindeki tesirlerini süratle kaybetti ve evvelki on yılın ilerlemelerinin değerli bir kısmı boşa çıktı Buna rağmen yeni antibiyotikler geliştirilerek kullanıldı ve inanç yine sağlandı Ne yazık ki birinci antibiyotiklerin keşfinden onlarca yıl sonra günümüzde hali hazırda geliştirilmiş antibiyotiklerin neredeyse tamamına karşı bir direnç bir gelişimi kelam hususudur Bu durum büyük bir çoğunluğu Afrika ve Asya ülkeleri olmak üzere dünyada her gün binlerce kişinin vefatına neden olmaktadır